Osteoporoza jest chorobą układu szkieletowego, która dotyka głównie kobiety po 50. roku życia. Charakteryzuje się utratą masy kostnej, w wyniku czego dochodzi do złamań nawet po niewielkich urazach. Określana jest często schorzeniem cywilizacyjnym i tzw. cichym złodziejem kości, bowiem rozwija się podstępnie i bezobjawowo. Warto wiedzieć, że istnieje wiele sposobów na to, by ustrzec się tej dolegliwości lub zniwelować jej nasilenie. Co ciekawe, sporo można zdziałać domowymi metodami i zmianą stylu życia. Oto wskazówki dotyczące tego, jak radzić sobie ze zrzeszotnieniem kości.

Czym jest osteoporoza?

Osteoporoza jest chorobą, która charakteryzuje się spadkiem masy kostnej i zaburzeniem jej mikroarchitektury, co zwiększa ryzyko złamań. Tzw. odporność mechaniczna jest związana z gęstością mineralną kości (BMD – bone mineral density) oraz jakością tkanki kostnej. Schorzenie często określa się mianem dolegliwości kobiet po 50. roku życia, bowiem to właśnie głównie je dotyka. Warto jednak zaznaczyć, że mężczyźni również mogą się z nią borykać. Choć około 60. roku życia proporcja pań dotkniętych osteoporozą do chorujących panów wynosi około 6:1, zmienia się ona wraz z wiekiem – zaledwie dekadę później jest to 2:1 ^[1,2,3,4].

Dlaczego osteoporozę zalicza się do chorób cywilizacyjnych?

Osteoporoza to przykład schorzenia, które związane jest z postępem cywilizacyjnym. Wpływ na jego rozwój ma między innymi wydłużenie życia (a więc też okresu zmniejszania się masy kostnej), nieodpowiednia dieta (z małą ilością wapnia), stosowanie używek oraz siedzący tryb życia ^[3].

Skalę problemu, z jakim zmagają się głównie panie, pokazują dane, według których na świecie osteoporozę zdiagnozowano u 22,1% kobiet i u 6,1% mężczyzn powyżej 50. roku życia. W Polsce schorzenie to dotyczy około 2,1 mln osób (w tym 1,7 mln kobiet) ^[4,5]. Dodatkowo, do sporej liczby złamań dochodzi w Europie (40%), a największe ryzyko urazu biodra spowodowanego spadkiem masy kostnej istnieje w krajach o najwyższym stopniu rozwoju, czyli w Szwecji, Wielkiej Brytanii, Norwegii, Danii i Niemczech ^[6].

Jakie są objawy osteoporozy? Jak ją rozpoznać?

Diagnoza osteoporozy zazwyczaj następuje dość późno – nierzadko, kiedy dojdzie już do złamania kości (co świadczy o zaawansowaniu choroby). Urazy te najczęściej dotyczą biodra, nadgarstka, kręgosłupa i kości udowej. Cechą charakterystyczną tzw. złamania osteoporotycznego (niskoenergetycznego) jest to, że dochodzi do niego podczas pozornie zwyczajnych czynności – np. podczas schylania się lub upadku z wysokości ciała. Schorzenie to przez długi czas rozwija się bezobjawowo, więc nie jest łatwo rozpoznać je w początkowym stadium (wtedy jest to tzw. osteopenia). Czujność powinien wzbudzić szybki spadek masy ciała lub zaokrąglenie pleców – objawy te mogą być cenną wskazówką, która zachęci do wykonania badań diagnostycznych w kierunku osteoporozy. Warto być uważnym również, gdy występuje rodzinna tendencja do zaniku tkanki kostnej lub przyjmuje się leki na choroby przewlekłe – niektóre mogą zwiększać ryzyko pojawienia się osteoporozy ^[3,6].

Jakie typy tego schorzenia kości można wyróżnić?

W głównej klasyfikacji osteoporozy najczęściej używa się podziału na pierwotną i wtórną. Choć choroba ta kojarzona jest głównie z zanikiem kostnym oraz złamaniami, sam przebieg i jej przyczyny nieco się od siebie różnią. Dla lepszego zrozumienia tego schorzenia wyróżnić można jego trzy typy: 

• osteoporozę pomenopauzalną – w tym przypadku proces zaniku kostnego przebiega dość szybko – można wtedy stracić około 4-5% jej masy kostnej w ciągu roku; ten typ schorzenia dotyczy kobiet około 50.-60. roku życia, a głównym źródłem dolegliwości jest niedobór estrogenów; najczęściej dochodzi wtedy do złamań nadgarstków,
  
  
• osteoporozę starczą – tutaj utrata masy kostnej przebiega w wolniejszym tempie – około 1% rocznie; zmagają się z nią zarówno kobiety, jak i mężczyźni, a do najczęstszych złamań w tym typie schorzenia zaliczyć można urazy biodra i kręgów,
  
  
• osteoporozę wtórną – najrzadziej występujący typ choroby, którego przyczyn upatrywać można w działaniu przyjmowanych leków (np. heparyny i glikokortykosteroidów) lub chorobach przewlekłych (np. reumatoidalnym zapaleniu stawów, cukrzycy typu I lub nadczynności tarczycy).

Najwięcej przypadków dotyczy osteoporozy pierwotnej. Około 20% chorych zmaga się z wtórnym spadkiem masy kostnej ^[3,6].

Skąd się bierze zanik tkanki kostnej? Przyczyny osteoporozy

Choć w ogólnych rozważaniach na temat tej choroby utarło się przeświadczenie, że niewiele można zrobić, by jej zapobiec, warto wiedzieć, że przyczyny osteoporozy są różne – na jedne mamy wpływ, na inne nie. Znajomość czynników ryzyka pozwala więc w porę wdrożyć działania profilaktyczne lub wprowadzić w życie zmiany podnoszące komfort życia.

Główne przyczyny

Do tzw. niemodyfikowalnych przyczyn osteoporozy – czyli tych, na które nie mamy wpływu – zalicza się: 

• zaawansowany wiek, 
• płeć żeńską, 
• rasę kaukaską i mongolską, 
• predyspozycje genetyczne (przypadki występowania tej choroby i częste złamania w rodzinie), 
• choroby przewlekłe, 
• małą wagę i wątłą budowę ciała, 
• demencję, 
• doznane wcześniej złamania, 
• wczesną menopauzę (zakończenie miesiączkowania przed ukończeniem 40. roku życia) ^[3,4,5,6].
  
  

Czynniki ryzyka związane ze stylem życia

Wśród modyfikowalnych czynników ryzyka, które można ograniczyć dzięki wprowadzeniu konkretnych zmian w trybie życia, wymienia się: 

• brak regularnej aktywności fizycznej, 
• niedobór witaminy D, wapnia oraz białka, 
• stosowanie używek (palenie papierosów i nadmierne spożywanie alkoholu), 
• przyjmowanie leków (np. sterydowych), 
• nadmiar wypijanej kawy, 
• długotrwałe unieruchomienie ^[3,4,5,6].

Jak zmniejszyć ryzyko wystąpienia osteoporozy?

Na rozwój osteoporozy wpływ mają wymienione wcześniej czynniki ryzyka – zarówno niemodyfikowalne, jak i modyfikowalne. To właśnie między innymi ich suma oraz czas, w którym ma się z nimi styczność, decyduje o zagrożeniu chorobą. Warto przyjrzeć się temu, jakie zmiany należy wprowadzić na co dzień, by jak najdłużej utrzymać sprawność i dobrą kondycję układu kostnego. 

Fundamentem optymalnego funkcjonowania organizmu jest dbanie o codzienny ruch oraz zbilansowaną dietę. Okazuje się, że te wytyczne mają niemałe znaczenie również w przypadku działań chroniących przed przykrymi konsekwencjami osteoporozy ^[3].

Rola regularnej aktywności fizycznej w zapobieganiu zaniku tkanki kostnej

Regularny wysiłek fizyczny praktykowany od najmłodszych lat jest jednym z kluczowych czynników, który może zapobiec rozwojowi osteoporozy. Przyczynia się on do zwiększenia szczytowej masy kostnej w młodym wieku, a w późniejszych latach chroni przed zbyt szybką jej utratą.

Znaczenie ćwiczeń fizycznych w prewencji osteoporozy można rozumieć dwojako. Po pierwsze, poprzez obciążenie szkieletu tworzy się dobre warunki do przeprowadzania procesu kościotworzenia w organizmie. Po drugie, poprawa kondycji mięśni (która następuje dzięki regularnej aktywności fizycznej) pozwala uchronić się przed upadkami, które – w późniejszym okresie życia – mogą doprowadzać do poważnych złamań ^[4].

Dieta przy osteoporozie. Znaczenie żywienia dla sprawności układu kostnego

Choć dzisiaj coraz więcej mówi się o znaczeniu zbilansowanej diety w prawidłowym funkcjonowaniu organizmu, wielu osobom nadal brakuje przekonania w tej kwestii. A przecież głównie wraz z odpowiednio zbilansowanymi posiłkami dostarczamy optymalnych ilości składników odżywczych, których niedobór nierzadko powoduje szereg nieprzyjemnych objawów. Jakie witaminy są kluczowe dla układu kostnego? Jaka dieta przy osteoporozie przyniesie najwięcej korzyści?

Wapń

Wapń – jako składnik kośćca i zębów – odgrywa ważną rolę w budowaniu szczytowej masy kostnej do 20. roku życia. W dbaniu o odpowiednią podaż tego pierwiastka pomaga włączenie do codziennej diety przetworów mlecznych oraz roślin strączkowych (soi i ciecierzycy), a także źródeł roślinnych: fasoli, jarmużu, natki pietruszki, maku, sezamu, migdałów i fortyfikowanych produktów - napojów roślinnych i soków wzbogaconych wapniem ^[7]. Zalecane przyjmowanie wapnia określone jest w normach żywieniowych i uzależnione jest od wieku oraz płci. Wynosi ono od 700 mg do 1300 mg [4]. Ważne jest również, aby zapewnić odpowiednie ilości wapnia w dzieciństwie i wczesnej młodości, gdyż niedobory wapnia we wczesnym życiu wiążą się ze zwiększonym ryzykiem osteoporozy w wieku podeszłym ^[8].

Witamina D

Odpowiednia ilość witaminy D ma znaczenie dla mineralizacji kości (wpływa na prawidłowość gospodarki wapniowo-fosforanowej). Niedobór przyczynia się do jej zaburzeń, co prowadzić może do krzywicy u dzieci, a u dorosłych do rozwoju osteoporozy. Dodatkowo, witamina D chroni przed dysfunkcjami ze strony układu nerwowego oraz osłabieniem siły mięśniowej – a to wpływa na ogólną lepszą sprawność. Dzięki temu można ograniczyć ryzyko upadków, które są tak groźne dla osób borykających się ze spadkiem masy kostnej ^[4].

Źródłem witaminy D jest wystawianie się na działanie promieni słonecznych, dzięki czemu zachodzi synteza witaminy w skórze. W naszej strefie geograficznej nie jest jednak łatwo pozyskać ją ze słońca. Ze względu na to, że trudno ją również uzupełnić wraz z dietą (występuje m.in. w tranie, rybach i żółtku jaja), w wielu przypadkach konieczne jest włączenie suplementacji. Jaka dawka witaminy D3 przy osteoporozie będzie najlepsza? Rekomendowane dzienne porcje dla dorosłych w wieku od 18 do 65 lat wynoszą 800-2000 IU. W niektórych przypadkach (u osób szczególnie narażonych na niedobór) podwaja się dawkę (1600-4000 IU) ^[4]. 

Fosfor

Fosfor – tak jak i wapń – jest składnikiem tkanki kostnej. Dbanie o odpowiedni stosunek wapnia do fosforu wpływa na prawidłowy przebieg kościotworzenia. Powinien on wynosić 1:1 lub 1,3:1. Ze względu na to, że fosfor występuje w wielu produktach żywnościowych i ma dobrą przyswajalność, nie jest trudno pokryć jego dzienne zapotrzebowanie. Nadmierna podaż tego pierwiastka może utrudniać jelitowe wchłanianie wapnia, co przyczynia się do utraty masy kostnej ^[4,9]. 

Białko

Na spadek masy kostnej wpływ ma zarówno niedostateczna podaż, jak i nadmierna ilość białka pozyskiwanego z diety. Jego niedobór może zaburzać proces syntezy kolagenu oraz zmniejszyć wchłanianie wapnia. Z kolei nadmiar białka (przyjmowany głównie ze źródeł zwierzęcych) może przyczynić się do utraty wapnia z moczem – co ma wpływ na zmniejszenie gęstości mineralnej kości. Istotne jest pozyskiwanie białka także z roślinnych pokarmów (np. warzyw strączkowych) – według analiz danych wysoki stosunek spożycia białka zwierzęcego do roślinnego przyczynia się do zwiększenia ryzyka złamań. Zaleca się spożywanie białka na poziomie 1,0-1,2 g/kg masy ciała na dobę ^[4,9].

Magnez

Magnez jest składnikiem kości. Jego niedobór przyczynia się do zaburzenia procesu mineralizacji masy kostnej. Osobom po 50. roku życia zaleca się dostarczanie ponad 300 mg pierwiastka na dobę. Głównymi źródłami tego składnika są między innymi płatki owsiane, migdały, kasza gryczana, gorzka czekolada i kakao ^[4,9].

Witamina K

Na dobrą kondycję układu kostnego wpływa również dostarczanie organizmowi odpowiednich ilości witaminy K. Uczestniczy ona w syntezie najważniejszego białka kości (osteokalcyny) – niedobór witaminy K zaburza ten proces, co może doprowadzić do zmniejszenia gęstości mineralnej kości (BMD) i w konsekwencji do zwiększenia ryzyka złamań. Składnik ten znaleźć można np. w brukselce, białej kapuście, brokułach, szpinaku i jarmużu (K1) oraz w serach dojrzewających czy fermentowanych produktach (K2) ^[4,9].

Kwasy tłuszczowe omega-3

Badania wykazały, że przyjmowanie kwasów omega-3 przyczynia się do zwiększenia gęstości mineralnej kości (BMD) w odcinku lędźwiowym kręgosłupa u osób, które przekroczyły 60. rok życia. Istnieje również prawdopodobieństwo, że omega-3 może zapobiegać sarkopenii, czyli utracie masy mięśni i ich funkcji związanej z wiekiem, co może przyczynić się do zmniejszenia ryzyka złamań. Optymalne spożycie kwasów omega-3 powinno być utrzymane na poziomie 250 mg na dobę ^[4].

Styl życia, który zapobiega przykrym konsekwencjom osteoporozy 

Spore znaczenie w postępowaniu klinicznym przypisuje się działaniom zapobiegającym upadkom. Dlatego właśnie środki prewencyjne tego typu (m.in. zbilansowana dieta i aktywność fizyczna) są niejako jednym z elementów skutecznego leczenia osteoporozy. Biorąc pod uwagę fakt, że wiele złamań (głównie bioder i kręgów) związanych jest z koniecznością przeprowadzenia operacji, wdrożenia długiej rehabilitacji oraz powikłaniami, po których nierzadko nie wraca się do dawnej sprawności, zapobieganie urazom i próba niedoprowadzenia do pierwszego złamania wydaje się oczywistym wyborem ^[1,2,3]. 

Czy przyjmowanie kolagenu może poprawić stan tkanki kostnej?

Kolagenjest podstawowym białkiem strukturalnym, które znajduje się w wielu tkankach – występuje m.in. w skórze, ścięgnach, więzadłach, mięśniach, kościach, zębach, chrząstkach, rogówce oka oraz narządach wewnętrznych. Stanowi 30% wszystkich białek organizmu człowieka. Do jego podstawowych właściwości należy np. utrzymanie napięcia skóry oraz dobrej kondycji układu ruchu. Wpływa na zwiększanie elastyczności ścięgien i więzadeł, wspomaga zrastanie się złamanych kości oraz utrzymuje ich stabilność. Synteza kolagenu obniża się wraz z wiekiem. Już około 25. roku życia poziom kolagenu zaczyna się powoli zmniejszać, a jego gwałtowny spadek można zaobserwować po 50. roku życia. Z kolei w szóstej dekadzie życia jego produkcja jest całkowicie zatrzymana.

Dlatego właśnie wiele osób – głównie kobiety po okresie menopauzy – narażonych jest na wystąpienie osteoporozy, która ma przykre konsekwencje dla kondycji organizmu. Zaburzenia syntezy kolagenu powodują odwapnienie kości i zwiększają ich kruchość, co może prowadzić do pojawienia się tendencji do złamań. Znaczenie kolagenu dla prawidłowego funkcjonowania układu kostnego obrazuje fakt, że szkielet kostny w 90% składa się właśnie z tego białka młodości oraz wapnia, fosforu i magnezu ^[10].

Suplementacja kolagenu może mieć pozytywne skutki dla funkcjonowania układu ruchu – jest wsparciem m.in. w osteoporozie i chorobach zwyrodnieniowych stawów. Szczególną uwagę zwraca się na zwiększanie gęstości mineralnej kości (a tym samym ich wytrzymałości), wzrost komórek chrząstki oraz ochronne działanie na stawy, a także na potencjalne uśmierzanie bólu ^[11]. 

FORTIBONE® - nowe możliwości walki z osteoporozą

Bioaktywne peptydy kolagenowe wpływają pozytywnie na stan kości – działają budulcowo wspomagając wchłanianie wapnia i wspomagając tworzenie kości. FORTIBONE® stymuluje osteoblasty (komórki kościotwórcze) do zwiększenia produkcji pozakomórkowej macierzy kostnej, czyli produkcji kolagenu oraz wpływa na zmniejszenie aktywności osteoklastów (komórek kościogubnych) odpowiedzialnych za resorpcję tkanki kostnej. Został opracowany m.in. w celu promowania zdrowia układu kostnego – zwiększania gęstości kości oraz ograniczania procesów degradacji ^[12,13]. Liczne badania kliniczne potwierdzają jego pozytywne właściwości na kondycję szkieletu. 

Badanie trwające 12 miesięcy, w którym brało udział 180 kobiet z obniżoną masą kostną wykazało, że przyjmowanie 5 gramów bioaktywnych peptydów kolagenowych FORTIBONE® dziennie zwiększyło gęstość mineralną kości (BMD). Zmiany w jakości masy kostnej mierzone były w kręgosłupie i szyjce kości udowej ^[14]. 

Roczne badanie, w którym udział wzięło 102 kobiet w wieku od 57 do 71 lat cierpiących na osteopenię lub osteoporozę, wykazało, że dzienne przyjmowanie 5 g FORTIBONE® stymuluje syntezę macierzy kolagenowej kości. Zauważono wzrost gęstości mineralnej kości w szyjce udowej (6,7%) i kręgosłupie (3%). Udowodniono również, że bioaktywne peptydy kolagenowe wspierają stabilność i elastyczność kości ^[15]. Kontynuacja badania z udziałem 31 kobiet z osteopenią lub osteoporozą wskazała na długoterminowe działanie FORTIBONE®. Po 4 latach przyjmowania 5 g kolagenu dziennie wykazano dalszy wzrost gęstości kości o ok. 7% (uwzględniając wskaźnik utraty masy kostnej), a także nie odnotowano złamań w czasie przeprowadzania badań ^[16]. 

Kolejne badanie kliniczne wskazuje na pozytywny wpływ FORTIBONE® na przyspieszenie gojenia się złamań kości. Wzięło w nim udział 28 osób z różnymi złamaniami (kości ramiennej, promieniowej, strzałkowej, śródstopia, ogonowej i palca) w wieku od 17 do 87 lat. Przyjmowali oni dziennie 10 g kolagenu przez 30-90 dni. Rezultaty były widoczne w poprawie wyników klinicznych niezależnie od rodzaju złamań. W ocenie lekarzy 36% badanych miało dobre wyniki gojenia, a u 43% zaobserwowano bardzo dobre efekty. W porównaniu do grupy placebo u osób przyjmujących FORTIBONE® zauważono o 30% lepsze gojenie się złamań ^[17]. 

Przyjmowanie bioaktywnych peptydów kolagenowych przyczynia się również do zmniejszenia ryzyka złamań. Stosowanie 5 g kolagenuw połączeniu z 500 mg wapnia i 400 UI witaminy D przez okres 3 miesięcy w grupie 51 kobiet po menopauzie z osteopenią wykazało zmniejszenie zwiększonego obrotu kostnego. Zauważono również obniżenie wartości markerów obrotu kostnego o 13% oraz brak tych zmian w grupie placebo ^[18].

Powyższe badania kliniczne wykazały, że suplementowanie bioaktywnych peptydów kolagenowych FORTIBONE® wspomaga funkcjonowanie układu kostnego. Wśród ich głównych właściwości wymienić można: 

• stymulowanie syntezy macierzy kolagenowej kości, 
• zwiększenie gęstości kości, 
• ograniczenie procesów degradacji kolagenu, 
• wsparcie stabilności i elastyczności kości [14].

Przyjmowaniebioaktywnych peptydów kolagenowych FORTIBONE® pozwala zadbać o układ kostny. Sprawdza się zarówno u osób w podeszłym wieku, jak i u tych, którzy sporo trenują ^[14]. 

Dla osób szukających skutecznych sposobów wsparcia układu kostnego OSAVI oferuje suplement diety Kolagen Stawy i Kości – 153 gramów, który zawiera opatentowane i przebadane klinicznie bioaktywne peptydy kolagenowe FORTIBONE® oraz ekstrakt z owoców dzikiej róży standaryzowany na min. 70% witaminy C. Dzika róża pomaga w utrzymaniu zdrowych i elastycznych stawów oraz wspiera ich ruchomość i wytrzymałość – witamina C w niej zawarta przyczynia się do prawidłowej produkcji kolagenu, co poprawia funkcjonowanie kości i chrząstki. 

Kolagen OSAVI jest produktem w proszku, który można używać jako dodatek do jedzenia lub stosować do rozpuszczenia w wodzie albo ulubionym napoju. Ma neutralny smak i zapach, przez co dobrze komponuje się z każdym posiłkiem. Posiada tzw. czystą etykietę, czyli nie ma żadnych dodatków. Opakowanie zawiera 30 dziennych porcji. Zaleca się przyjmować 5,1 gramów kolagenu na dobę – taką ilość da się łatwo odmierzyć dzięki miarce umieszczonej wewnątrz. 

Suplement sprawdza się u kobiet i mężczyzn, którzy pragną kompleksowo zadbać o stawy i kości. Polecany jest szczególnie osobom aktywnie trenującym oraz szukającym nowych i skutecznych sposobów na wsparcie układu ruchu. 

[1] Tkaczuk-Włach, J. et.al. (2010). Osteoporoza – zapobieganie i leczenie. Prz. Menopauz, 4, 283-287.
[2] Lane JM. et.al. Osteoporosis. Clin Orthop Relat Res. 2000 Mar;(372):139-50. doi: 10.1097/00003086-200003000-00016. PMID: 10738423.
[3] Pluskiewicz, W., Rogala, E. (1995). Osteoporoza (pp. 9-11). Katowice: Śląska Akademia Medyczna.
[4] Dardzińska, J. et.al. (2016). Osteoporoza jako choroba społeczna i cywilizacyjna–metody profilaktyki. Hygeia Public Health, 51(1), 23-30.
[5] NFZ o zdrowiu. Osteoporoza. 2019. Warszawa: Centrala Narodowego Funduszu Zdrowia – Departament Analiz i Strategii. https://ezdrowie.gov.pl/5583
[6] Tkaczuk-Włach, J. et.al. (2010). Osteoporoza – obraz kliniczny, czynniki ryzyka i diagnostyka. Menopause Review/Przegląd Menopauzalny, 9(2), 113-117.
[7] Kunachowicz H. i wsp.: Tabele składu i wartości odżywczej żywności. Wyd. Lek. PZWL, Warszawa 2005.
[8] Stallings V. A. 1997. Calcium and bone health in children: a review. American journal of therapeutics, 4(7-8), 259–273. https://doi.org/10.1097/00045391-199707000-00007.
[9] Wnęk D. (2021, czerwiec 10). Dieta w osteoporozie. Medycyna Praktyczna. Pobrano 25.11.2022 z https://www.mp.pl/pacjent/dieta/diety/diety_w_chorobach/191330,dieta-w-osteoporozie.
[10] Zuchowski, A., Nowicka-Zuchowska, A. (2019). Kolagen – rola w organizmie i skutki niedoboru. Katedra i Zakład Technologii Leków. Uniwersytet Medyczny we Wrocławiu, 29(11/12), 342-343.
[11] Porfírio E,  Fanaro G. B. 2016. Collagen supplementation as a complementary therapy for the prevention and treatment of osteoporosis and osteoarthritis: a systematic review. Revista Brasileira de Geriatria e Gerontologia [online], 19(1), https://doi.org/10.1590/1809-9823.2016.14145.
[12] Ohr L. M. (2018, lipiec 1). Active Aging. Food Technology Magazine. 72(7), Pobrano 14.12.2022 z https://www.ift.org/news-and-publications/food-technology-magazine/issues/2018/july/columns/nutraceuticals-formulating-products-that-address-healthy-aging.
[13] Ohr L. M. (2015, maj 1). Solutions for Stronger Skeletons. Food Technology Magazine. 69(5), Pobrano 14.12.2022 z https://www.ift.org/news-and-publications/food-technology-magazine/issues/2015/may/columns/nutraceuticals.
[14] FORTIBONE® – The missing piece in bone health management. Pobrano 25.11.2022 z https://www.gelita.com/en/products/collagen-peptides/fortibone. 
[15] König D. 2018. Specific Collagen Peptides Improve Bone Mineral Density and Bone Markers in Postmenopausal Women-A Randomized Controlled Study. Nutrients. 16;10(1):97. doi: 10.3390/nu10010097. PMID: 29337906; PMCID: PMC5793325. 
[16] Zdzieblik D. 2021. Specific Bioactive Collagen Peptides in Osteopenia and Osteoporosis: Long-Term Observation in Postmenopausal Women. J Bone Metab, 28(3):207-213. doi: 10.11005/jbm.2021.28.3.207. 
[17] Knefeli H.C., Mueller-Autz M. 2018. Improved bone healing after oral application of specific bioactive collagen peptides. Nutrafoods, 17:185-188. doi: 10.17470/NF-018-1022-4. 
[18] Argyrou C. et. al. 2020. Effect of calcium and vitamin D supplementation with and without collagen peptides on bone turnover in postmenopausal women with osteopenia. J Musculoskelet Neuronal Interact, 3;20(1):12-17. PMID: 32131366; PMCID: PMC7104583.