Teoria programowania żywieniowego i 1000 dni

Kształtowanie zdrowia dziecka rozpoczyna się od momentu zapłodnienia, choć tzw. okres przedkoncepcyjny też odgrywa pewną rolę wynikając ze stanu zdrowia rodziców czy czynników genetycznych. W ostatnich latach promuje się koncepcję programowania żywieniowego (inaczej nazywane programowaniem metabolicznym), według którego masa ciała, stan odżywienia oraz sposób odżywiania matki w ciąży ma wpływ na rozwój płodu i masę urodzeniową dziecka ^[1]. Za krytycznie ważny czas dla rozwoju dziecka uważa się pierwsze 1000 dni obejmujące życie płodowe i pierwsze lata jego życia. Dostępność makro- i mikroelementów w tym okresie jest czynnikiem wpływającym na optymalny wzrost i rozwój ^[2]. Jednym z ważnych elementów sposobu żywienia matki, a później dziecka są kwasy tłuszczowe omega-3 ^[3].

Rola kwasów omega-3 w życiu płodowym

Nasz organizm nie potrafi wytwarzać kwasów omega-3, dlatego musimy dostarczać je wraz z dietą. Kwasy te biorą udział w procesach rozwoju ośrodkowego układu nerwowego płodu, w tym w tworzeniu się neuronów i synaps ^[4]. Jeden z nich - kwas dokozaheksaenowy (DHA) akumuluje się w mózgu, szczególnie w trzecim trymestrze ciąży oraz pierwszym roku po urodzeniu. Podejrzewa się, że rozwój neurokognitywny dziecka prawdopodobnie jest zależny od zawartości kwasów tłuszczowych omega-3 w diecie matki. Doniesienia naukowe sugerują, że spożycie ryb i owoców morza bogatych w kwasy omega-3 w trakcie ciąży jest korzystnie związane z rozwojem poznawczym, mowy i komunikacji u małych dzieci ^[3]. Kwas DHA wbudowuje się również w błony zewnętrzne pręcików i czopków siatkówki, co jest istotne dla wyraźnego i prawidłowego widzenia dziecka ^[5]. Analiza prawie 20 tys. porodów podkreśla istotę spożycia kwasów omega-3 dla zdrowia płodu. U kobiet w ciąży, które spożywały kwasy omega-3 rzadziej występował przedwczesny poród, a także zaobserwowano - zmniejszone ryzyko prawdopodobieństwa zgonu okołoporodowego, hospitalizacji noworodków i urodzenia dziecka z niską masą urodzeniową ^[6]. Spożycie ryb przez matki karmiące wiązało się z lepszym rozwojem wzroku u niemowląt urodzonych w terminie ^[7].

Rola kwasów omega-3 w wieku niemowlęcym

Każdy sposób karmienia niemowlęcia pozwala na dostarczenie kwasów omega-3 dziecku. Zarówno mleko matki zawiera kwasy omega-3, jak i dostępne wzbogacane preparaty mlekozastępcze mogą zawierać te ważne składniki dla prawidłowego rozwoju od pierwszych dni życia. Kwas DHA wpływa korzystnie na wrażliwość siatkówkową i ostrość widzenia niemowlęcia. Ponadto obserwacje sugerują, że rozwój neurologiczny i zdolności poznawcze są również wzmacniane przez wczesne dostarczanie kwasów omega-3 poprzez mleko matki lub żywność wzbogaconą w DHA ^[7]. Włączenie spożycia kwasów omega-3 na etapie rozszerzania diety np. pod postacią podawania ryb może odgrywać prewencyjną rolę w rozwoju alergii u dziecka. Badania pokazują, że kwasy EPA i DHA wykazują działanie ochronne wobec rozwoju jakiejkolwiek alergii w pierwszych latach życia ^[8]. Zapewnienie odpowiedniej ilości omega-3 w życiu niemowlęcym jest istotne dla rozwoju oczu i mózgu, funkcji poznawczych, przyswajania informacji, uczenia się, kształtowania zachowania, a nawet płodności w latach późniejszych. Randomizowane badania sugerują, że suplementacja wcześniaków kwasami DHA może poprawiać ich inteligencję, przyspieszać przetwarzanie informacji wzrokowych i promować lepszą uwagę. Nawet niemowlęta urodzone w terminie mogą mieć lepsze zdolności poznawcze, gdy otrzymują kwasy DHA we wczesnych miesiącach po urodzeniu ^[4].

Kwasy omega-3 w rozwoju dziecka

Po okresie niemowlęcym kwasy omega-3 są tak samo istotne jak w pierwszych miesiącach życia. Dziecko poznając otaczający świat rozwija się w dynamicznym tempie, dlatego zapewnienie mu w diecie wszystkiego, co potrzebuje sprzyja zachowaniu zdrowia i optymalnemu rozwojowi.

Kwasy omega-3 a rozwój mózgu i nastrój dziecka

W trakcie ciąży i pierwszych latach życia mózg rozwija się bardzo szybko. Wielonienasycone kwasy tłuszczowe omega-3 przyczyniają się do prawidłowego funkcjonowaniu mózgu, a ich niedobór w diecie może mieć udział w zmianie nastroju i występowaniu zaburzeń depresyjnych u dzieci. Kwasy DHA wchodzą w skład struktury fosfolipidów błony komórkowej neuronów, a ich spożycie wpływa na prawidłowe wiązanie neuroprzekaźników i sygnalizację w mózgu. Zauważono, że niskie stężenie omega-3 w organie może być związane z niższym poziomem serotoniny i dopaminy, które biorą udział w zachowaniu dobrego nastroju i zdrowia psychicznego. Innym potencjalnym mechanizmem, który sprawia, że kwasy omega-3 są tak dobre dla mózgu dziecka jest ich udział w regulowaniu stanu zapalnego w mózgu ^[4]. Metaanaliza wykazała, że spożycie kwasów tłuszczowych omega-3 poprawiają uczenie się, pamięć, wspierają dobre samopoczucie i funkcje poznawcze, a także przepływ krwi w mózgu ^[9].

Kwasy omega-3 dla zdrowia serca, prawidłowej masy ciała i poziomu glukozy we krwi

Kwasy tłuszczowe omega-3 EPA i DHA mogą zmniejszać ryzyko zdarzeń sercowo-naczyniowych poprzez wiele mechanizmów, w tym m.in. obniżanie stężenia trójglicerydów we krwi czy wpływ na zachowanie prawidłowej krzepliwości krwi ^[10]. Oprócz tego poprawiają wychwyt glukozy, a także wpływają korzystnie na insulinowrażliwość, co jest ważne dla zachowania prawidłowych stężeń glukozy i insuliny we krwi oraz redukcji ryzyka wystąpienia cukrzycy w przyszłości ^[4]. W obserwacji sposobu żywienia otyłych dzieci zauważono niedostateczną obecność kwasów omega-3 w diecie. Podejrzewa się że regularne spożycie ryb bogatych w te kwasy może być elementem zapobiegającym wystąpieniu nadmiernej masy ciała i otyłości u dzieci ^[11].

Kwasy omega-3 a funkcje poznawcze, ADHD i autyzm

Funkcje poznawcze to bardzo szerokie pojęcie i obejmuje m.in. zbiór wielu umiejętności, które dziecko nabywa od samego urodzenia. To także zdolność do wykorzystywania zmysłów (wzrok, słuch), przetwarzania informacji, koncentrowanie się na zadaniu i podczas nauki czy procesy zapamiętywania. Funkcje te ulegają szybkiemu rozwojowi od pierwszych dni życia. W wieku przedszkolnym dziecko poznaje kształty przedmiotów i kolory, następnie pojawia się nauka literek, cyfr, pisania, czytania, a więc duża aktywizacja procesów zapamiętywania i przetwarzania informacji. W końcu, wraz z wiekiem intensywność nauki wzrasta, dlatego istnieje ogromna potrzeba, aby mózg i wzrok efektywnie funkcjonowały. Aby zadbać o funkcje poznawcze dziecka powinniśmy zapewnić mu odpowiednie spożycie kwasów omega-3. Chcąc zrozumieć, dlaczego kwasy omega-3 są tak ważne dla rozwoju funkcji poznawczych dziecka warto dowiedzieć się, czym jest plastyczność mózgu. To w dużym uproszczeniu zdolność mózgu do rozwoju, kształtowania i samonaprawy, która zapewnia ochronę przed czynnikami zewnętrznymi. Dzięki temu mózg przystosowuje się do zmiennych warunków, umożliwia m.in. naukę, przetwarzanie informacji. Skutki niedoborów składników odżywczych istotnych dla rozwoju mózgu dziecka i niedożywienie występujące w okresach szybkiego wzrostu mogą skutkować opóźnieniem w rozwoju dziecka, w tym rozwoju funkcji poznawczych. Badania z krajów rozwijających się sugerują, że niedożywienie i niedostateczne spożycie kwasów omega-3 jest związane z problemami poznawczymi, behawioralnymi oraz z długoterminowymi konsekwencjami takimi jak: deficyt uwagi, wyższe wskaźniki zachowań agresywnych i globalne deficyty poznawcze. To wszystko dowodzi, że stan odżywienia dziecka i spożycie kwasów omega-3 jest niezwykle istotne dla prawidłowego rozwoju i poznawania świata przez dziecko^[17].
Niskie spożycie kwasów omega-3 może także wpływać na zachowanie. Zauważono, że obniżone stężenie kwasów omega-3 w erytrocytach we wczesnym dzieciństwie było związane z zespołem nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi (ADHD). W związku z tym regularne spożycie kwasów omega-3 przez dziecko może być ważne dla wspierania jego rozwoju behawioralnych i procesów samoregulacji oraz funkcji wykonawczych. Podejrzewa się, że kontrolowanie impulsów, pamięć robocza oraz konstruktywne rozwiązywanie problemów przez dziecko może również zależeć od tego, czy na talerzu pojawiają się produkty bogate w kwasy EPA i DHA. Naukowcy sugerują, że lepsza samoregulacja wiąże się z lepszym zaangażowaniem w naukę, podczas gdy słabsza samoregulacja jest powiązana z problemami w szkole. Długoterminowe skutki prawidłowej samoregulacji we wczesnym dzieciństwie pozytywnie wpływają na jego zdrowie w wieku dorosłym ^[12,13]. W badaniu z udziałem 54 dzieci z zdiagnozowanym autyzmem, suplementacja kwasami omega-3 przyniosła poprawę w stereotypowym zachowaniu i komunikacji społecznej ^[14]. Niedostateczne spożycie kwasów omega-3 może też negatywnie wpływać na mikroflorę jelitową i oś jelitowo-mózgową, co uważa się za czynnik mogący zwiększać ryzyko wystąpienia autyzmu ^[15]. Należy jednak podkreślić, że brakuje rekomendacji do suplementowania kwasów omega-3 przez dzieci autystyczne, choć temat jest przedmiotem zainteresowania wielu naukowców i wymaga dalszej obserwacji. W ogólnym rozrachunku spożycie kwasów EPA i DHA bierze udział w zachowaniu prawidłowych funkcji poznawczych dziecka, a więc jest ważne m.in. dla orientacji w przestrzeni, w nauce i przyswajaniu wiedzy oraz przetwarzaniu informacji, które kształtują myśli, intelekt i zachowanie dziecka ^[16].

Kwasy omega-3 a odporność dziecka

Oprócz redukcji ryzyka wystąpienia alergii u dziecka, spożycie kwasów omega-3 wpływa jeszcze na kilka ważnych funkcji związanych z odpornością. Te cenne składniki biorą przede wszystkim udział w regulacji układu odpornościowego i wpływają na stan zapalny w organizmie ^[8]. Układ odpornościowy w pierwszych latach życia jest niedojrzały, a każdy kontakt z wirusem czy bakterią jest swego rodzaju treningiem odporności. Z tego powodu dziecko łapie mnóstwo infekcji i jest to naturalny proces wpływający na odporność w latach późniejszych. Chcąc wesprzeć kształtowanie odporności swojego dziecka powinniśmy zwrócić uwagę na to, aby w jego diecie nie zabrakło białka, prebiotyków, mikroelementów i właśnie kwasów omega-3. W badaniach wykazano, że kwasy omega-3 modulują odporność wrodzoną, jak i nabytą. Kwas DHA może hamować odpowiedź zapalną przez mediatory i wraz z kwasem EPA angażować się w redukowanie stanu zapalnego ^[18]. W praktyce oznacza to, że kwasy omega-3 mają wpływ np. na prawidłowe procesy gojenia się, gdy Twoje dziecko dozna urazu czy zadrapania podczas codziennych zabaw i na nabywanie odporności, gdy przechodzi infekcję w okresie przeziębień. Zauważono także pozytywny wpływ spożycia tych cennych składników na ryzyko wystąpienia jednej z chorób autoimmunizacyjnej u dzieci. Obserwacyjne badania kliniczne na dużą skalę wykazały wyraźne korzyści w zakresie zapobiegania i leczenia rozwoju cukrzycy typu 1 dzięki spożyciu kwasów EPA i DHA przez niemowlęta i dzieci ^[19].

Źródła kwasów omega-3

Źródłem kwasów omega-3 w diecie niemowląt jest kobiece mleko i wzbogacane mleko modyfikowane, a następnie produkty spożywcze. Na podstawie obserwacji sposobu żywienia uznano, że na ogół spożycie produktów bogatych w kwasy omega-3 przez dzieci jest niskie ^[12]. Stan wiedzy, świadomość żywieniowa, status materialny rodziców, wybiórczość pokarmowa, neofobia, a także preferencje żywieniowe mogą determinować udział EPA i DHA w diecie najmłodszych ^[20]. Do najważniejszych źródeł kwasów omega-3 należą ryby i owoce morza, w tym szczególnie tłuste ryby morskie takie jak łosoś, śledź, makrela, sardynki. Zaleca się unikać spożywania wędzonych ryb. Jeśli dziecko nie spożywa tych produktów, alternatywnym i równie dobrym źródłem kwasów omega-3 może być tran, czyli olej z wątroby dorsza oraz inne oleje rybie np. z ryb pelagicznych.

Ile dziecko powinno spożywać kwasów omega-3?

Karmienie piersią niemowlęcia zapewnia 100% zapotrzebowania na kwasy omega-3 w jego diecie. W przypadku stosowania mlek modyfikowanych realizacja zaleconego spożycia jest również możliwa, jednak jeśli spożycie kwasu DHA jest niewystarczające - wówczas rekomenduje się dodatkowe źródła tego cennego kwasu. Dzieci do 3 roku życia powinny spożywać 150-200 mg kwasu DHA na dobę, natomiast np. pod postacią konsumpcji tłustych ryb 1-2 razy w tygodniu dzieciom powyżej 3 roku życia rekomenduje się spożywać 1–2 porcje (1 porcja = min. 130 g) tłustych ryb tygodniowo lub min. 250 mg kwasów omega-3 EPA i DHA na dobę, np. w postaci suplementu diety, gdy zalecenie spożycia ryb nie jest realizowane ^{[21, 22]}.

[1] Michońska, I. et al. (2022). Nutritional Programming: History, Hypotheses, and the Role of Prenatal Factors in the Prevention of Metabolic Diseases-A Narrative Review. Nutrients, 14(20), 4422. https://doi.org/10.3390/nu14204422
[2] Likhar, A., & Patil, M. S. (2022). Importance of Maternal Nutrition in the First 1,000 Days of Life and Its Effects on Child Development: A Narrative Review. Cureus, 14(10), e30083. https://doi.org/10.7759/cureus.30083
[3] Nevins, J. E. H. et al. (2021). Omega-3 Fatty Acid Dietary Supplements Consumed During Pregnancy and Lactation and Child Neurodevelopment: A Systematic Review. The Journal of nutrition, 151(11), 3483–3494. https://doi.org/10.1093/jn/nxab238
[4] DiNicolantonio, J. J., & O'Keefe, J. H. (2020). The Importance of Marine Omega-3s for Brain Development and the Prevention and Treatment of Behavior, Mood, and Other Brain Disorders. Nutrients, 12(8), 2333. https://doi.org/10.3390/nu12082333
[5] Innis S. M. (2009). Omega-3 Fatty acids and neural development to 2 years of age: do we know enough for dietary recommendations?. Journal of pediatric gastroenterology and nutrition, 48 Suppl 1, S16–S24. https://doi.org/10.1097/MPG.0b013e31819773cf
[6] Middleton, P., Gomersall, J. C., Gould, J. F., Shepherd, E., Olsen, S. F., & Makrides, M. (2018). Omega-3 fatty acid addition during pregnancy. The Cochrane database of systematic reviews, 11(11), CD003402. https://doi.org/10.1002/14651858.CD003402.pub3
[7] Campoy, C. et al. (2012). Omega 3 fatty acids on child growth, visual acuity and neurodevelopment. British Journal of Nutrition, 107(S2), S85-S106. doi:10.1017/S0007114512001493
[8] Sartorio, M. U. A., Pendezza, E., Coppola, S., Paparo, L., D'Auria, E., Zuccotti, G. V., & Berni Canani, R. (2021). Potential Role of Omega-3 Polyunsaturated Fatty Acids in Pediatric Food Allergy. Nutrients, 14(1), 152. https://doi.org/10.3390/nu14010152
[9] Dighriri, I. M. et al. (2022). Effects of Omega-3 Polyunsaturated Fatty Acids on Brain Functions: A Systematic Review. Cureus, 14(10), e30091. https://doi.org/10.7759/cureus.30091
[10] Khan, S. U. et al. (2021). Effect of omega-3 fatty acids on cardiovascular outcomes: A systematic review and meta-analysis. EClinicalMedicine, 38, 100997. https://doi.org/10.1016/j.eclinm.2021.100997
[11] Mak, I. L. et al. (2020). Increased adiposity in children with obesity is associated with low red blood cell omega-3 fatty acid status and inadequate polyunsaturated fatty acid dietary intake. Pediatric obesity, 15(12), e12689. https://doi.org/10.1111/ijpo.12689
[12] Roach, L. A. et al. (2021). Effect of Omega-3 Supplementation on Self-Regulation in Typically Developing Preschool-Aged Children: Results of the Omega Kid Pilot Study-A Randomised, Double-Blind, Placebo-Controlled Trial. Nutrients, 13(10), 3561. https://doi.org/10.3390/nu13103561
[13] D'Helft, J., et al. (2022). Relevance of ω-6 GLA Added to ω-3 PUFAs Supplements for ADHD: A Narrative Review. Nutrients, 14(16), 3273. https://doi.org/10.3390/nu14163273
[14] Doaei, S., et al. (2021). The effect of omega-3 fatty acids supplementation on social and behavioral disorders of children with autism: a randomized clinical trial. Pediatric endocrinology, diabetes, and metabolism, 27(1), 12–18. https://doi.org/10.5114/pedm.2020.101806
[15] Veselinović, A. et al. (2021). Neuroinflammation in Autism and Supplementation Based on Omega-3 Polyunsaturated Fatty Acids: A Narrative Review. Medicina (Kaunas, Lithuania), 57(9), 893. https://doi.org/10.3390/medicina57090893
[16] van der Wurff, I. S. M., Meyer, B. J., & de Groot, R. H. M. (2020). Effect of Omega-3 Long Chain Polyunsaturated Fatty Acids (n-3 LCPUFA) Supplementation on Cognition in Children and Adolescents: A Systematic Literature Review with a Focus on n-3 LCPUFA Blood Values and Dose of DHA and EPA. Nutrients, 12(10), 3115. https://doi.org/10.3390/nu12103115
[17] Thornberg, U.B. (2011). Fats in Mind: Effects of Omega-3 Fatty Acids on Cognition and Behaviour in Childhood.
[18] Verduci, E., & Köglmeier, J. (2021). Immunomodulation in Children: The Role of the Diet. Journal of pediatric gastroenterology and nutrition, 73(3), 293–298. https://doi.org/10.1097/MPG.0000000000003152
[19] Li, X. et al. (2019). Therapeutic Potential of ω-3 Polyunsaturated Fatty Acids in Human Autoimmune Diseases. Frontiers in immunology, 10, 2241. https://doi.org/10.3389/fimmu.2019.02241
[20] Martínez-Martínez, M. I., Alegre-Martínez, A., & Cauli, O. (2020). Omega-3 Long-Chain Polyunsaturated Fatty Acids Intake in Children: The Role of Family-Related Social Determinants. Nutrients, 12(11), 3455. https://doi.org/10.3390/nu12113455
[21] Szajewska H. (2014), Czy zalecenie dotyczące podawania wszystkim noworodkom i niemowlętom suplementów diety zawierających kwasy tłuszczowe omega-3 (np. kwasu dokozaheksaenowego) jest uzasadnione wynikami badań klinicznych?, https://www.mp.pl/pytania/pediatria/chapter/B25.QA.2.4.1. [dostęp 30.04.2023r.]
[22] Global Recommendations for EPA and DHA Intake, https://www.issfal.org/assets/globalrecommendationssummary19nov2014landscape_-3-.pdf (Rev 19 November 2014) [dostęp 30.04.2023 r.]